słowo

1. przestarz. Być (z kimś) po słowie «być (z kimś) zaręczonym»: – Żeni się pan? – Tak, po słowie jesteśmy. I. Newerly, Pamiątka.

2. Chwytać, łapać kogoś za słowa (słówka) «zwracać złośliwie uwagę na formę wypowiedzi, nie na jej treść, dopatrywać się złych intencji w poszczególnych słowach, nie oceniając właściwie całości wypowiedzi»: – Gdybym był wiedział w swoim czasie, byłbym może teraz spokojniejszy. (...) – A jest pan teraz niespokojny? Dlaczego jest pan niespokojny? – Nie, nie chwytajcie mnie za słowa (...). Nie jestem niespokojny. J. Iwaszkiewicz, Sława. Proszę mnie nie łapać za słowa: nie chcę wcale powiedzieć, że jeśli ktoś zachowuje się w życiu przyzwoicie, ma automatycznie zagwarantowany tytuł dobrego pisarza. S. Barańczak, Poezja.

3. Coś nie jest czyimś ostatnim słowem «jakieś dzieło nie jest czyimś najwyższym osiągnięciem, ktoś może jeszcze wiele zrobić, napisać»: Mam nadzieję, że zacytowany na końcu manifest nie jest ostatnim słowem w jego upartej walce o nowy wspaniały (romantyczny) świat. Polityka 20/1980.

4. Coś się kończy, skończyło się na słowach «coś pozostaje, pozostało w sferze projektów, nie dochodzi, nie doszło do realizacji tego, o czym się mówiło, co się obiecywało»: W roku 1998 rozpoczął on kampanię zbierania środków na rozpoczęcie badań i na tym się skończyło. Teraz być może nie skończy się na słowach. Przekrój 34/2001.

5. żart. Coś trzyma się na słowo honoru «coś nie jest dobrze przymocowane, trzyma się słabo»: (...) pokazuje zniszczoną tablicę bezpieczników swojego mieszkania. Wszystko trzyma się na „słowo honoru”, straszą gołe kable. GWr 21/10/1999.

6. (Czyjeś) ostatnie słowo «stanowcza, ostateczna, kategoryczna odpowiedź, decyzja, rada itp.»: Maksymalnie piętnaście procent. – Trzydzieści, albo nie opłaca mi się w to wchodzić. Pan ma pojęcie, ile ja ryzykuję? – Dwadzieścia. To moje ostatnie słowo. M. Ziomecki, Lato.

7. Dobierać, odmierzać słowa «mówić z namysłem, dbać o precyzję wypowiedzi»: Ewangelię odczytał tonem rozkazu dziennego do żołnierzy i zaczął kazanie. Słów zbytnio nie dobierał i od razu przeszedł do najważniejszego – do donosicielstwa. A. Bobkowski, Szkice. Mama była z natury prędka, jak wszyscy Chaneccy, i słów nie odmierzała, gdy ją coś rozzłościło (...). D. Koral, Wydziedziczeni.

8. Dobre słowo «życzliwe słowa, wyrażające przychylny stosunek do kogoś»: Zła, rozżalona, przygaduje: – Nigdy dobrego słowa nie ma dla mnie w tym domu! Co powiem, to źle. Co zrobię, to nie tak. B. Wojdowski, Chleb.

9. Jednym słowem «wyrażenie wprowadzające krótkie podsumowanie wypowiedzi»: Na otwarcie uniwersytetu nie ma co liczyć, aresztowano wykładowców, zwinięto cały ruch studencki, jednym słowem – z uniwerku nici. R. Antoszewski, Kariera.

10. Ktoś nie powiedział (jeszcze) ostatniego słowa «o kimś, kto nie zajął jeszcze ostatecznego stanowiska w jakiejś sprawie lub nie zakończył jakichś działań, starań o coś»: Jednakże badania nad nowymi rozwiązaniami prowadzone są stale i należy oczekiwać, że konstruktorzy nie powiedzieli ostatniego słowa. PrzSp 5-6/1994. (...) bardzo wierzy w polskiego skoczka, chociaż dodaje: – Nie można jednak wymagać, żeby Adam wygrywał wszystko, w takim stylu i bez końca. Ale jestem przekonany, że on nie powiedział jeszcze swego ostatniego słowa. J. Andrzejczak, M. Wesołowski, Małysz.

11. Mieć do kogoś słowo, dwa słowa

a) «mieć coś (krótkiego) do powiedzenia komuś»: Anna uśmiechnęła się, a Kubula powiedział, że ma do mnie dwa słowa. J. Głowacki, Café.

b) «mieć do kogoś interes»: To ja was zostawiam na plotki. Mam dwa słowa do mego wspólnika. A. Osiecka, Znajomi.

12. Nie powiedzieć komuś, na kogoś, o kimś złego, marnego słowa «nic komuś nie zarzucić, nie powiedzieć o kimś nic złego»: (...) nie mogę narzekać i nie mogę złego słowa powiedzieć na teściową. Roz bezp 2001. Nikt mi nigdy nie powiedział marnego słowa za ten podpis, ale sam już sobie tych marnych słów powiedziałem dość (...). A. Michnik, J. Tischner, J. Żakowski, Między.

13. Nie przebierać w słowach «nie krępować się w doborze wyrazów, zwłaszcza używać wyrazów wulgarnych»: (...) generała zwalczał już od dawna (...) oskarżając go o najrozmaitsze, bardzo często ledwie domniemane, a często wręcz wymyślone przewinienia, nie przebierając w słowach i w argumentach. E. Duraczyński, Rząd.

14. Nie usłyszeć od kogoś dobrego słowa «nie usłyszeć od kogoś nic pozytywnego o sobie»

15. Nie usłyszeć od kogoś złego słowa «nie spotkać się z żadnymi zarzutami z czyjejś strony, nie usłyszeć żadnych przykrych słów, opinii»: Normalne dzieci byłyby nadęte, gdyby je kto tak doprowadził do domu po przewinieniu. No, ale te pewnie złego słowa od matki nie usłyszały, to czemu by się miały boczyć. M. Musierowicz, Dziecko.

16. Od słowa do słowa «w miarę rozwijania się rozmowy, dyskusji»: Od słowa do słowa rozwinęła się między nami ożywiona rozmowa. Pytam jak zbiory, jak praca, wreszcie konwersacja zeszła na obsługę techniczną i park maszynowy. R. Antoszewski, Kariera.

17. Opowiadać, powtarzać itp. coś własnymi, swoimi słowami «opowiadać, powtarzać itp. coś skomplikowanego za pomocą prostych sformułowań, w prosty sposób»: Ponieważ nie jestem uczonym, więc mogę to tylko wyjaśnić i opowiedzieć własnymi słowami (...). T. Różewicz, Opowiadania.

18. Ostatnie słowo nauki, techniki, mody itp. «najnowsza zdobycz, ostatni wynalazek, ostatnie, najnowsze osiągnięcie w jakiejś dziedzinie»: Prezentowany model jest ostatnim słowem techniki, jeżeli chodzi o samochody tej klasy (...). Roz bezp 1999.

19. Połykać słowa «mówić bardzo szybko, opuszczając jakieś wyrazy, nie dopowiadając ich»: Mówił szybko, lekko seplenił. Jakby połykał niektóre słowa. K. Orłoś, Szklarz.

20. Przejść od słów do czynów «zacząć realizować to, o czym się mówiło, co się zapowiadało, zacząć działać»: – Oceniamy możliwość ewentualnego zaangażowania w Zambii. Prezes przeszedł, widać, od słów do czynów, bowiem przedwczoraj wyjechał służbowo do Afryki. GWr 28/07/1999.

21. Słowa prawdy «wypowiedź zawierająca przykrą prawdę podaną bez osłonek»: Marny to był człowiek i słaby. Zacząłem przy tej trumnie wymianę zdań z nieboszczykiem. Powiedziałem mu kilka słów prawdy. T. Różewicz, Opowiadania.

22. Słowo honoru; pod słowem honoru «formułki towarzyszące uroczystej obietnicy, zapewnienie o czymś swoim honorem»: – Nie mam pojęcia, jak do tego doszło – mruknął. – Pod słowem honoru! Nikomu nie mówiłem o zaistniałych politycznych nieporozumieniach. B. Madej, Półtraktat.

23. Słowo w słowo «wiernie, dosłownie (odtwarzając jakiś tekst)»: Czasami mam fenomenalną pamięć. Wystarczy, że spojrzę tylko raz i pamiętam na całe życie. Słowo w słowo, nawet kropki i przecinki. S. Mrożek, Teatr 2.

24. Szukać słów «namyślać się, zastanawiać się nad doborem właściwych wyrazów»: Adela chciała jej coś wytłumaczyć, ale na próżno szukała słów. H. Górska, Brama.

25. Trzymać, brać, wziąć kogoś za słowo «oczekiwać, domagać się od kogoś spełnienia obietnicy»: – Więc zgoda, powiem ci. Tylko musisz mi przyrzec, że z nikim, ale to z nikim!, nie będziesz o tym gadał. Przyrzekasz? – Oczywiście. – No, trzymam cię za słowo (...). A. Libera, Madame.

26. Ubrać, ująć itp. coś w słowa «wyrazić coś w mowie lub w piśmie»: Nie potrafię tego ubrać w słowa. Pamiętam, jak przez mgłę... wrażenia, ale nie mogę przypomnieć sobie żadnej osoby. B. Ostrowicka, Kraina. Nie zdołałby ująć w słowa tego, co ogląda, gdyż w mowie ziemskiej nie ma na takie sprawy nazwania. Z. Kossak, Przymierze.

27. Uwierzyć, wierzyć komuś na słowo «uwierzyć, wierzyć, że ktoś mówi prawdę, mimo że nie ma się na to dowodów»: To ja tu, można powiedzieć, piersią własną cię zasłaniam, na słowo ci wierzę, a ty, bratku, kłamiesz? B. Jasieński, Palę.

28. Wejść, wpaść komuś w słowo «zacząć mówić zanim ktoś skończył, przerwać komuś»: Pozwólcie, towarzyszu dyrektorze, że wpadnę wam w słowo, ale to są sprawy, że tak powiem, nie na dziś i nie to zebranie. R. Antoszewski, Kariera.

29. Wielkie słowo (słowa) «wyraz o wzniosłej treści; wypowiedź o wzniosłym charakterze»: Nie lubię publicznie używać wielkich słów, bo mnie to krępuje, ale cieszę się, że jesteśmy razem i chcemy być razem. Viva 22/2000.

30. W krótkich, w kilku, w paru, w dwóch słowach «streszczając, skracając coś; krótko»: Sztandar zawiesił pułkownik w kościele, pieniądze rozdał żołnierzom, społeczeństwu gorąco podziękował za opiekę, pożegnał w krótkich, żołnierskich słowach swój oddział (...). Z. Kossak, Pożoga. Całość można ująć w dwóch słowach – ciekawe doświadczenie. MN 4/2000.

31. Wtłoczyć, wepchnąć komuś słowa do gardła «siłą zmusić kogoś do milczenia, agresywnie odpowiedzieć na czyjeś obelżywe słowa, kłamstwa»: Zuchwalcze! Masz szczęście, że nie mogę ci wepchnąć twoich słów z powrotem do gardła! Ta balia, jak ośmieliłeś się nazwać mój statek, z łatwością wystrychnęła na dudka trzy ścigające ją brytyjskie korwety! A. Szklarski, Łowcy.

32. Złamać słowo «nie dotrzymać obietnicy, zrobić coś wbrew danemu przyrzeczeniu»: Jego zdaniem Europejczyk to człowiek delikatny, wrażliwy, wykształcony, który nie złamie danego słowa (...). M. Komar, O obrotach. Propozycji ukrycia się, jak pani wie, Albrecht nie przyjął. Danego raz słowa złamać nie chciał. H. Zakrzewska, Niepodległość.

33. przestarz. Zwrócić komuś słowo «cofnąć obietnicę małżeństwa, zwolnić kogoś z obietnicy małżeństwa»: Postawmy sprawę jasno: mam kogo innego, a ty sobie poszukaj gdzie indziej miłości. Zwracam ci słowo. S. Mrożek, Teatr 4.

(A) słowo ciałem się stało zob. ciało 1.

Dojść do słowa zob. dojść 3.

Dopuścić kogoś do słowa zob. dopuścić 2.

Gra słów zob. gra 4.

Igraszka (igraszki) słów zob. igraszka.

Liczyć się ze słowami zob. liczyć się 3.

Nie pisnąć (ani, ni), ani pisnąć słowa zob. pisnąć 2.

Nie powiedzieć komuś ani słowa zob. powiedzieć 2.

Nie rzucać słów na wiatr zob. wiatr 5.

Piękne słowa zob. piękny 1.

Przerzucać się słowami zob. przerzucać się.

Rozumieć się w pół słowa zob. rozumieć się 2.

Słowa zamarły komuś na ustach, na wargach zob. zamrzeć 2.

Słowo (słowo) Boże (boże) zob. boży.

Szkoda słów zob. szkoda.

Święte słowa zob. święty 1.

Włożyć komuś w usta jakieś słowa zob. usta 9.

Wymiana słów zob. wymiana.

Wypluj to słowo zob. wypluć.

Zamienić z kimś słowo, pół słowa, dwa słowa itp. zob. zamienić.

Zemleć, mleć w ustach, w zębach słowa zob. zemleć.

Znaleźć (właściwe) słowa zob. znaleźć 10.